Các hành động chống lại sự can thiệp của nước ngoài và hành vi của Trung Quốc đánh cắp công nghệ đã được tiến hành từ năm 2018 tại Australia và Mỹ. Tuy nhiên, những người trong ngành cũng bày tỏ lo ngại các biện pháp này đang khiến các sinh viên có tiềm năng về khoa học, công nghệ, toán học rời xa hai nước và tạo cơ hội cho Trung Quốc.

Theo bài viết trên trang mạng abc.net.au ngày 10/2, tại các trường đại học và các viện nghiên cứu ở Australia và Mỹ, các hành động chống lại sự can thiệp của nước ngoài và hành vi của Trung Quốc đánh cắp công nghệ đã được tiến hành từ năm 2018. Các chuyên gia an ninh cho rằng những nỗ lực này nhằm ngăn chặn các hoạt động gián điệp ngày càng gia tăng của Bắc Kinh. Tuy nhiên, những người trong ngành cũng bày tỏ lo ngại về những thiệt hại đối với khối các lĩnh vực STEM (Khoa học, Công nghệ, Kỹ thuật và Toán học) của Australia và Mỹ, cho rằng các biện pháp này đang khiến các sinh viên có tiềm năng rời xa hai nước, và điều đó tạo cơ hội cho Trung Quốc.

Các nhà khoa học Trung Quốc ồ ạt rời khỏi Mỹ

Năm 2018, chính quyền của Tổng thống Mỹ khi đó là Donald Trump đã đưa ra “Sáng kiến Trung Quốc” gây tranh cãi nhằm tìm cách bảo vệ các phòng thí nghiệm và các doanh nghiệp của Mỹ khỏi hoạt động gián điệp kinh tế. Kể từ đó, Bộ Tư pháp Mỹ (DOJ) đã điều tra khoảng 150 nhà khoa học về mối liên hệ của họ với Trung Quốc. Có 20 người trong số họ sau đó đã bị buộc tội. DOJ đã thắng trong hầu hết các vụ mà họ nêu ra. Tuy nhiên, trong khuôn khổ “Sáng kiến Trung Quốc”, nhiều trường hợp bị cáo buộc làm gián điệp hoặc gián điệp kinh tế đã được loại bỏ trước khi bị đưa ra xét xử. Chương trình này cũng bị cáo buộc phân biệt chủng tộc chống lại các nhà khoa học gốc Trung Quốc. Tháng 2/ 2022, DOJ tuyên bố hủy chương trình gây tranh cãi này, thay thế nó bằng các biện pháp mới không chỉ nhắm vào Trung Quốc mà còn cả các quốc gia khác. Tuy nhiên, hiệu ứng “ớn lạnh” của chương trình đã lan rộng trong cộng đồng các nhà khoa học người Mỹ gốc Hoa.

Một báo cáo gần đây do Diễn đàn học giả người Mỹ gốc Á đưa ra cho thấy năm 2021, ít nhất 1.400 nhà khoa học Trung Quốc do Mỹ đào tạo đã chuyển công tác từ các tổ chức của Mỹ sang các tổ chức của Trung Quốc. Báo cáo cũng cho thấy 72% trong số hơn 1.300 học giả được khảo sát cảm thấy không an toàn, trong khi khoảng 40% các nhà khoa học cho biết họ sợ tiến hành nghiên cứu ở Mỹ. Gisela Kusakawa, Giám đốc điều hành Diễn đàn học giả người Mỹ gốc Á, cho biết “Sáng kiến Trung Quốc” đã gieo rắc nỗi sợ hãi sâu sắc về việc phân biệt chủng tộc và nhắm mục tiêu vào các nhà khoa học nhập cư. Bà nói: "Có cảm giác rằng dù bạn ở lại đất nước này bao lâu, đóng góp bao nhiêu, thì bạn cũng sẽ vẫn không được đối xử giống như những người Mỹ gốc, bạn sẽ phải chịu sự giám sát ở mức độ cao hơn". Kusakawa không chỉ lo lắng về số lượng học giả rời Mỹ mà bà còn nhận thấy các nhà nghiên cứu trẻ đang quay lưng lại với Mỹ do lo ngại về sự giám sát chính trị. Bà nói: "Chúng ta đang chứng kiến Mỹ bị chảy máu chất xám từ một cộng đồng đã thực sự tạo ra các tác động tích cực, to lớn cho nền khoa học và công nghệ của Mỹ".

Australia đối mặt với tình trạng tương tự

Không chỉ Mỹ đang đối mặt với cuộc khủng hoảng tài năng khoa học mà ngay cả Australia cũng vậy, thậm chí nước này có khả năng phải gánh chịu hậu quả nghiêm trọng hơn. Lĩnh vực STEM của Australia phụ thuộc rất nhiều vào người di cư, đặc biệt là liên quan đến các công việc đòi hỏi tay nghề cao. Theo Báo cáo lực lượng lao động STEM năm 2020 của Australia, trong số 11,5 triệu người trong lực lượng lao động Australia năm 2016, chỉ 6% có bằng đại học STEM, với hơn một nửa được sinh ra ở nước ngoài. Tuy nhiên, khu vực các trường đại học của Australia, vốn phụ thuộc nhiều vào nguồn sinh viên quốc tế Trung Quốc, đã phải đối mặt với các vấn đề về sự can thiệp của nước ngoài. Có cáo buộc rằng các tổ chức của Australia đã đạt được cái gọi là liên minh hoặc hợp tác với các tổ chức có mục đích duy nhất là xây dựng sức mạnh quân sự của Trung Quốc.
Trong khi đó, các học giả và sinh viên nói rằng họ đã bị áp lực phải im lặng trước những lời chỉ trích của họ đối với giới lãnh đạo ở Bắc Kinh. Bart Hogeveen, người đứng đầu bộ phận xây dựng năng lực không gian mạng tại Viện Chính sách Chiến lược Australia (ASPI), cho biết có "nhiều dấu hiệu" cho thấy Trung Quốc đang tìm kiếm thông tin công nghệ và tài sản trí tuệ từ nước ngoài. Ông nói: "Trung Quốc đã thể hiện rõ tham vọng biến chính sách 'Made in China' (sản xuất tại Trung Quốc) thành 'cường quốc công nghệ của thế giới' theo cách nói của họ”.

Để đối phó với những lo ngại ngày càng tăng, năm 2018, chính phủ liên bang đã ban hành hai luật mới để chống lại ảnh hưởng và sự can thiệp của nước ngoài. Một năm sau, họ thành lập Lực lượng đặc nhiệm can thiệp nước ngoài trong các trường đại học, lực lượng này sau đó đã đưa ra hướng dẫn về bảo vệ lợi ích quốc gia trong khi phát triển quan hệ đối tác học thuật quốc tế, tiến hành thẩm định và giảm thiểu rủi ro kinh doanh trên mạng. Tháng 3/2022, sau một cuộc điều tra kéo dài 1 năm, Ủy ban hỗn hợp của Nghị viện về Tình báo và An ninh đã công bố một báo cáo dài 171 trang với 27 khuyến nghị về việc ngăn chặn rủi ro an ninh quốc gia tại các trường đại học và viện nghiên cứu của Australia. Ông Hogeveen cho biết các tổ chức học thuật và các doanh nghiệp vừa và nhỏ cũng đã đánh giá lại mối liên kết và sự cởi mở về trí tuệ của họ với Trung Quốc trong những năm gần đây.

Trong khi các nhà lãnh đạo các trường đại học và những người ủng hộ nhân quyền thừa nhận sự cần thiết của các biện pháp như vậy, một số người lại lo ngại rằng nó có thể gây ra hậu quả cho tương lai của Australia. Các nhà khoa học nổi tiếng của Australia đang tuyển dụng các nhà nghiên cứu tài năng từ nước ngoài, song các sinh viên tiềm năng của họ bị chậm visa vì phải chịu sự kiểm tra an ninh quốc gia. Kể từ năm 2018, hàng trăm ứng viên tiến sĩ và nhà nghiên cứu sau tiến sĩ - bao gồm cả những người đến từ Trung Quốc - được cho là đã phải chờ 3 năm mới được cấp thị thực, mà theo Bộ Nội vụ, sự chậm trễ đó là do phải "kiểm tra an ninh quốc gia theo luật định".

Dayong Jin, một nhà khoa học người Australia gốc Hoa và là giáo sư nổi tiếng về thiết bị y sinh tại Đại học Công nghệ Sydney, cho biết mặc dù ở Australia chưa xảy ra tình trạng hàng loạt nhà khoa học rút đi như ở Mỹ, song trong 4 năm qua, ít nhất hơn một chục sinh viên mà ông tuyển dụng đã từ bỏ Australia và quyết định gia nhập các trường đại học ở Hong Kong, Singapore và châu Âu. Ông nói: “Chúng tôi đang cố gắng thu hút những tiến sĩ giỏi, song điều đó rất khó khăn. Nếu chúng ta không thu hút được nhân tài thì về cơ bản, điều đó sẽ giết chết lĩnh vực này".

Trung Quốc được lợi

Bắc Kinh sẽ được hưởng lợi từ việc những nhân tài trong lĩnh vực STEM ồ ạt rút khỏi Mỹ và Australia. Ngay từ năm 2001, Bộ Khoa học và Công nghệ Trung Quốc cho biết mọi tầng lớp xã hội nên "khuyến khích và thu hút những tài năng xuất sắc của dân tộc Trung Hoa ở nước ngoài trở về Trung Quốc làm việc bằng nhiều cách - hoặc phục vụ sự phát triển của quê hương dưới các hình thức khác nhau". Những "hình thức khác nhau" này, theo nhận định của các học giả hàng đầu về Trung Quốc như Didi Kirsten Tatlow, có nghĩa là Bắc Kinh sẽ sử dụng các phương pháp "hợp pháp, bất hợp pháp và vùng xám" để có được "công nghệ, kiến thức và nhân tài" từ nước ngoài. Mặc dù một số cách tiếp cận này có thể liên quan đến cơ quan gián điệp của Trung Quốc - Bộ An ninh Nhà nước - nhưng chúng cũng có thể liên quan đến các cơ quan khác của chính phủ Trung Quốc.
Kế hoạch “Nghìn nhân tài” gây tranh cãi chỉ là một ví dụ. Chương trình được khởi động năm 2010 nhằm lôi kéo các nhà nghiên cứu Trung Quốc ở nước ngoài quay trở về giúp đưa đất nước trở thành quốc gia dẫn đầu toàn cầu về khoa học và công nghệ. Một kế hoạch “Nghìn tài năng thanh niên” (YTT) tương tự đã được đưa ra cho các nhà nghiên cứu mới vào nghề. Mặc dù nhiều người cho rằng kế hoạch “Nghìn nhân tài” dành riêng cho các nhà khoa học Trung Quốc trở về nước, song một nghiên cứu mới đây cho thấy chương trình này thực sự thu hút các nhà nghiên cứu trẻ có nguồn gốc không phải người Trung Quốc. Yabo Wang, đồng tác giả của nghiên cứu và là Phó Giáo sư chiến lược tại Đại học Hong Kong, cho biết: “Trong 9 hoặc 10 nhóm đầu tiên của YTT được tuyển dụng, hơn 100 nhà khoa học không phải là người Trung Quốc. Có rất nhiều nhà khoa học trẻ và có năng lực ở những nơi như Bắc Mỹ, EU, Australia và Nhật Bản không nhận được sự hỗ trợ để theo đuổi nghiên cứu độc lập tại quê hương của họ".

Có vẻ như Trung Quốc đang gặt hái thành quả từ các chương trình của mình, với nghiên cứu mới đây cho thấy Trung Quốc đã vượt Mỹ khi có 1% các bài báo khoa học được trích dẫn nhiều nhất. Giáo sư Wang cho biết về lâu dài, các học giả trẻ được YTT và các chương trình khác lôi kéo sẽ trở thành trụ cột của khoa học hàn lâm Trung Quốc. Ông cảnh báo: "Nếu Australia và Mỹ không cải cách cơ chế tài trợ nghiêm túc để tạo thêm cơ hội cho các nhà khoa học giai đoạn đầu, thì những nước như Trung Quốc với các chương trình tuyển dụng nhân tài chắc chắn sẽ hấp dẫn họ". Giới chuyên gia cũng cảnh báo sự cạnh tranh sẽ tiếp tục gia tăng trong tương lai. Chris Tang, Giáo sư Quản trị Kinh doanh tại Đại học California, Los Angeles (UCLA), cho biết mong muốn của Trung Quốc về tài năng trẻ sẽ tăng lên khi đất nước này không được tiếp cận với công nghệ quan trọng ở phương Tây. Ông nói: “Vì vậy, nếu [Trung Quốc] thực sự muốn triển khai công nghệ 5G, nếu họ muốn cải thiện về mặt chăm sóc sức khỏe, công nghệ sinh học và khám phá không gian, họ cần nhiều tài năng hơn để bắt kịp”.

Australia đang thu hút các nhà khoa học triển vọng như thế nào?

Theo Yun Jiang, Nghiên cứu viên về các vấn đề Trung Quốc của Viện Quan hệ Quốc tế Australia, Canberra chỉ mới nhận ra sự cạnh tranh toàn cầu đang nóng lên trong thời gian gần đây. Bà cho rằng bất chấp những nỗ lực của chính phủ nhằm thu hút nhân tài đến Australia, quốc gia này vẫn quá "chậm chân" trong cuộc cạnh tranh toàn cầu so với Trung Quốc. Bà nói: “Australia cần tham gia nhiều hơn và cần phối hợp chặt chẽ hơn trong việc thu hút nhân tài”, đồng thời kêu gọi Australia phải bắt kịp Trung Quốc trong việc tuyển dụng nhân tài.

Peter Chesworth, Quyền Giám đốc điều hành các trường đại học Australia, cho biết Australia là “ngôi nhà của hàng trăm nghìn sinh viên và các nhà nghiên cứu quốc tế, những người có đóng góp đáng kể về kinh tế và xã hội cho Australia. Chúng tôi thường xuyên liên lạc với chính phủ về việc xử lý thị thực và sẽ tiếp tục ủng hộ một hệ thống minh bạch và trơn tru, duy trì sự liêm chính trong các quy trình của chúng tôi và hỗ trợ an ninh quốc gia cũng như sự thịnh vượng trong tương lai của chúng ta”.

Trong một tuyên bố với ABC, Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học Australia Chennupati Jagadish cho biết nước này có một hệ thống khoa học lành mạnh với "lịch sử mạnh mẽ chào đón các nhà khoa học từ mọi nền tảng, bất kể các vấn đề địa chính trị rộng lớn hơn. Học viện hoan nghênh những nỗ lực nhằm thu hút nhân tài khoa học, xóa bỏ các rào cản quan liêu và cải thiện khả năng cạnh tranh của Australia trong cuộc đua toàn cầu về nhân tài khoa học”./. 

Thoibaovietuc.com/Nguồn ABC, vnanet.vn