Mùa bão năm 2025 tại Việt Nam đang diễn biến bất thường, khiến người dân và giới chuyên gia khí tượng lo ngại về mức độ thiệt hại tăng cao. Tính đến nay, đã có khoảng 10 cơn bão ảnh hưởng tới khu vực Biển Đông – trong đó có 6 cơn (bao gồm Wutip, Wipha, Kajiki, Tapah, Ragasa và Matmo) bất ngờ "quay đầu" hướng lên phía Bắc thay vì đổ bộ vào miền Trung như truyền thống.

Cơn bão Matmo – được xem là cơn bão số 11 của năm – đang gia tăng cường độ, với tâm bão cách Quảng Ninh khoảng 550km về phía đông đông bắc (khoảng 19,8 độ vĩ Bắc; 112,3 độ kinh Đông), mạnh lên đầu cấp 13, giật cấp 16 trước khi quét qua bán đảo Lôi Châu (Trung Quốc). Dự báo, từ chiều tối và đêm nay (5/10/2025), bão sẽ đi vào vịnh Bắc Bộ, gây gió mạnh cấp 9–10 trên biển (tăng cấp 11–13 ở Bắc Biển Đông) và mưa lớn 100–250 mm ở Đông Bắc Bộ và vùng Việt Bắc, với lượng mưa phổ biến 100–200 mm, cục bộ trên 250 mm. Sự lệch hướng này không chỉ hiếm gặp mà còn làm tăng nguy cơ lũ quét, sạt lở đất – đặc biệt khi miền Bắc vừa chịu ảnh hưởng nặng nề từ cơn bão Bualoi, khiến 24 người chết và mất tích, cùng thiệt hại nghiêm trọng về nhà cửa và hạ tầng.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng rõ nét, việc phân tích nguyên nhân và rút ra bài học ứng phó càng cấp thiết, nhằm giảm thiểu thiệt hại cho người dân và nền kinh tế.

Nguyên nhân bão đổi hướng vào miền Bắc

Quy luật bão truyền thống và sự bất thường năm 2025

Thông thường, các cơn bão hình thành phía đông Philippines sẽ đi sang Biển Đông và theo quỹ đạo tây – tây bắc, đổ bộ vào miền Trung vào mùa bão cao điểm (tháng 9–10). Nguyên nhân chủ yếu do áp cao cận nhiệt đới (subtropical ridge) án ngữ ở vĩ độ trung bình (25–35 độ), kết hợp luồng không khí lạnh từ phía Bắc tạo dòng dẫn hướng ổn định. Tuy nhiên, năm 2025 có tới ~60% số bão bị lệch hướng lên phía Bắc, thay vì vào miền Trung. Đặc biệt là Matmo – hiện tượng ít gặp – cho thấy sự thay đổi trong các điều kiện nền khí tượng.

Các yếu tố khí tượng theo dữ liệu trong nước

Theo Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia, lý do chính khiến Matmo quay đầu bao gồm:

• Áp cao cận nhiệt đới suy yếu hoặc bị lệch vị trí về phía đông – nam (xác suất 70–75%), làm mất "lá chắn" giữ bão quay về miền Trung, từ bản đồ synop (thời tiết tổng hợp theo giờ).

• Không khí lạnh từ phía Bắc năm nay xuất hiện yếu, manh nha chưa đủ năng lực đẩy bão xuống phía Nam – do đó bão dễ bị dẫn hướng về Bắc hơn.

TS Trương Bá Kiên (Viện Khoa học Khí tượng – Thủy văn và Biến đổi Khí hậu) cho rằng sự kết hợp này khiến Matmo nhiều khả năng sẽ tác động vịnh Bắc Bộ – thay vì vào miền Trung như thông lệ. Lịch sử 40 năm khí tượng cho thấy các cơn bão "nhánh Bắc" (qua Luzon, sang Biển Đông phía Bắc, sau đó vào vịnh Bắc Bộ) có tần suất thấp hơn (~30–40%), nhưng năm nay lại xuất hiện nhiều hơn – như bão Sarika (10/2016) vượt Luzon đổ bộ Hải Nam gây mưa lớn miền Bắc do tương tác không khí lạnh; Khanun (10/2017) tăng cấp phía Bắc Biển Đông hướng Quảng Đông với gió mạnh vịnh Bắc Bộ; hay Nesat (9–10/2011) di chuyển lên Hải Nam – Quảng Đông gây mưa lớn phía Bắc Việt Nam.

Yếu tố biến đổi khí hậu & dữ liệu quốc tế

Mở rộng sang bức tranh toàn cầu, biến đổi khí hậu được cho là làm suy yếu áp cao cận nhiệt đới, khiến rào dẫn hướng bão trở nên "mềm hơn" và bão dễ lệch hướng hơn về phía Bắc. Một số báo cáo quốc tế chú ý:

• Trung tâm Khí tượng Trung Quốc (CMA) đã cảnh báo ridge áp cao suy yếu, tạo điều kiện cho bão Matmo ảnh hưởng mạnh hơn ở phía Bắc Việt Nam.

• NOAA (Mỹ) trong báo cáo hàng tháng về bão 2025 nhấn mạnh, sự suy giảm El Niño và tiềm năng La Niña làm thay đổi dòng dẫn hướng, tăng tần suất bão hướng Bắc Việt Nam lên 60% so với trung bình 40 năm.

• Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO) cảnh báo rằng xu hướng dịch quỹ đạo bão (poleward shift) có thể gia tăng trong khu vực Đông Nam Á do biến đổi khí hậu, khiến các vùng phía Bắc – vốn ít sẵn sàng – đối mặt rủi ro lớn hơn.

• Các mô hình khí hậu hiện đại (như CMIP6) dự báo đến cuối thế kỷ 21, tuyến hình thành bão (genesis) và đường mạnh lên của bão sẽ dần dịch chuyển lên phía Bắc (northward), đặc biệt ở phía Bắc Biển Đông và vịnh Bắc Bộ, với gió tối đa tăng ~31% và quỹ đạo chậm hơn ~34%, kéo dài tác động lũ lụt. Dự báo của JMA (Nhật Bản) cho Matmo cũng xác nhận không khí lạnh yếu do warming làm giảm "lá chắn" đẩy bão Nam.

Tác động khi bão "quay đầu" vào miền Bắc

Cơn Matmo có thể gây gió mạnh cấp 11–13 trên vùng Bắc Biển Đông, mưa lan rộng từ Đông Bắc Bộ tới Việt Bắc, phổ biến 100–200 mm, nơi đặc biệt có thể vượt 250 mm từ ngày 5 - 6/10. Trong vùng núi dốc và địa hình phức tạp, lũ quét và sạt lở đất là những nguy cơ lớn – đặc biệt tại các tỉnh như Lào Cai, Quảng Ninh, Cao Bằng. Các vùng thành thị ven biển (Hải Phòng, Quảng Ninh) chịu ảnh hưởng mạnh về cơ sở hạ tầng, giao thông và tàu thuyền – khả năng cấm biển, sạt lở bờ kè, thiệt hại công trình ven bờ.

Thiệt hại chồng lũ: nếu vùng Bắc vừa bị ảnh hưởng bởi bão Bualoi, đất đã bão hòa, hệ thống thoát nước kém sẽ làm tăng mức độ thiệt hại. Bão Bualoi mới đây đã gây chết 24 người và mất tích, phá hủy hàng chục nghìn ngôi nhà, với thiệt hại kinh tế vượt 11.400 tỷ đồng, chủ yếu miền Trung (Hà Tĩnh) nhưng lan sang Bắc (Lào Cai ngập lụt).

Xu hướng dài hạn và rủi ro tương lai

Từ 1977–2017, tần suất bão đổ bộ tăng đáng kể ở Bắc Việt Nam (vĩ độ ~20–22°N, như Hà Nội – Hải Phòng), với thập kỷ 2008–2017 chiếm 41% tổng số (so với 13% ở 1998–2007), theo dữ liệu JMA. Các mô hình CMIP6 dự báo đến cuối thế kỷ 21, quỹ đạo TC sẽ dịch chuyển northward do mở rộng cực Hadley cell, tăng genesis (>20% dưới kịch bản cao phát thải) ở northern WNP, Biển Đông phía Bắc và vịnh Bắc Bộ. Tuy nhiên, có "recent reversal" từ những năm 2010 do biến động ENSO hoặc Atlantic Niño, cho thấy xu hướng không hoàn toàn tuyến tính mà có thể biến động. Không phải "thay vì miền Trung" mà là tăng rủi ro chồng chéo ở miền Bắc, đòi hỏi cập nhật kế hoạch ứng phó dài hạn.

Bài học & khuyến nghị ứng phó

Với chính quyền và cơ quan chức năng

• Xác định nhanh các khu vực rủi ro cao (như lũ quét, sạt lở) để chủ động sơ tán dân, đặc biệt vùng ven sông, chân núi và vùng trũng.

• Quản lý hồ chứa thủy điện, thủy lợi linh hoạt – tránh xả lũ bất ngờ khi vùng hạ du đã bão hòa.

• Đầu tư hệ thống cảnh báo thời gian thực 24/7, ưu tiên chia sẻ dữ liệu quốc tế (CMA, NOAA, JMA) để theo dõi thay đổi bất thường trong quỹ đạo bão.

• Tăng khả năng phản ứng nhanh: lực lượng cứu hộ, tàu cứu hộ, đội hình dự phòng cho khu vực miền núi và vùng xa.

Với cộng đồng và người dân

• Chấp hành nghiêm túc lệnh di dời, không ở lại nơi nguy hiểm khi có cảnh báo.

• Gia cố nhà cửa, che chắn mái, chằng chống vật nuôi, thu hoạch nông sản kịp thời trước mưa bão.

• Tránh di chuyển qua vùng ngập lụt, suối ngầm khi mưa lớn.

• Theo dõi thông tin từ Trung tâm Dự báo Khí tượng Quốc gia và chính quyền địa phương.

• Xây dựng ý thức ứng phó dài hạn: đào tạo cộng đồng, xây dựng kế hoạch bão "quay đầu" trong cấp xã, phường.

Chiến lược quốc gia cần tính tới

• Đầu tư công nghệ dự báo thời tiết (như AI, vệ tinh viễn thám) để nắm sớm sự chuyển hướng của áp cao cận nhiệt đới và không khí lạnh.

• Hợp tác quốc tế – khu vực (ASEAN, WMO, Trung Quốc) để chia sẻ dữ liệu về áp cao, ridge, ENSO, và các hiện tượng dẫn hướng bão.

• Cập nhật thường xuyên bản đồ rủi ro bão cho các tỉnh phía Bắc, điều chỉnh quy hoạch đô thị và khu vực ven biển để giảm thiểu tổn thất khi bão "quay đầu".

Mùa bão 2025 với Matmo là lời cảnh tỉnh về quỹ đạo bất thường do yếu tố khí tượng kết hợp biến đổi khí hậu, đòi hỏi ứng phó chủ động từ bài học lịch sử như Sarika hay Nesat. Nếu được chuẩn bị kỹ, Việt Nam có thể đối mặt mùa bão 2025 với tinh thần chủ động hơn, giảm thiểu thiệt hại cho người dân. Cộng đồng Việt kiều Úc có thể đóng góp với quê nhà qua hỗ trợ khoa học, cứu trợ thiên tai và chia sẻ kinh nghiệm ứng phó từ vùng bão tại Úc – nhằm giúp nhân dân vượt qua giai đoạn hiểm nguy này./.

Nguồn tham khảo tổng hợp:

• VnExpress: Vì sao năm nay bão lên phía bắc nhiều?, Vì sao bão Bualoi gây thiệt hại lớn?.
• Tuổi Trẻ: Bão Matmo mạnh lên đầu cấp 13, giật cấp 16, Bão Matmo mạnh cấp 12, giật cấp 15 đang cách Quảng Ninh 550km, Sẽ xem xét đề xuất khai tử tên bão Bualoi.
• VietnamNet: Tin mới nhất về bão số 11 Matmo.
• Lao Động: Bão số 11 Matmo giật cấp 15 trong 12 giờ tới.
• Nhân Dân: Bão số 10 đổ bộ gây thiệt hại nghiêm trọng.
• Nature: Changes to tropical cyclone trajectories in Southeast Asia under a warming climate.
• NOAA: Atlantic Niño/Niña modulates typhoon landfall risk in East and Southeast Asia.
• WMO/ESCAP: Third assessment on impacts of climate change on tropical cyclones in the Typhoon Committee Region.
• CMA: Global Weather: Typhoon “Matmo” will Significantly Affect the Northern Vietnam.