Thực phẩm siêu chế biến (UPF) gây hại sức khỏe toàn cầu – các tập đoàn lớn dùng vận động hành lang, kiện tụng để chống quy định. Lancet kêu gọi hành động chống lại quyền lực doanh nghiệp và bảo vệ sức khoẻ người dân.

Ngày 18/11/2025, tạp chí y khoa hàng đầu thế giới The Lancet công bố bài thứ ba trong loạt 3 bài về thực phẩm siêu chế biến (UPF – ultra-processed foods), với tiêu đề “Hướng tới hành động toàn cầu thống nhất về thực phẩm siêu chế biến: hiểu các yếu tố quyết định thương mại, chống lại quyền lực của tập đoàn và huy động phản ứng y tế công cộng”. Bài viết do TS Phillip Baker (Đại học Sydney, Úc) dẫn đầu cùng hơn 20 chuyên gia quốc tế, thuộc The Lancet Series on ultra-processed foods and human health.

Sự gia tăng chóng mặt của UPF (nước ngọt có gas, snack đóng gói, mì ăn liền, bánh kẹo công nghiệp, thịt chế biến sẵn…) đang gây hại nghiêm trọng cho sức khỏe cộng đồng toàn cầu: tăng nguy cơ béo phì, tiểu đường type 2, tim mạch, ung thư và trầm cảm. Tuy nhiên, phản ứng chính sách toàn cầu vẫn chậm chạp – giống như cuộc chiến chống thuốc lá cách đây vài thập kỷ.

Các tác giả chỉ rõ thủ phạm chính là ngành công nghiệp UPF: Một số tập đoàn khổng lồ (Nestlé, PepsiCo, Coca-Cola, Unilever…) và mạng lưới đối tác đã tái cấu trúc hệ thống thực phẩm toàn cầu, đẩy UPF vào mọi ngóc ngách. Lợi nhuận từ UPF cao hơn nhiều so với thực phẩm tự nhiên, nên các công ty đổ tiền tài trợ mô hình kinh doanh siêu chế biến, mở rộng thị trường và chống lại mọi quy định.

Rào cản lớn nhất là hoạt động chính trị của doanh nghiệp: Vận động hành lang trực tiếp, thâm nhập cơ quan chính phủ, kiện tụng quốc tế; thành lập “nhóm bình phong” giả vờ trung lập; tài trợ nghiên cứu tạo nghi ngờ khoa học; thúc đẩy quản trị “thân thiện doanh nghiệp”. Những chiêu trò này giống hệt ngành thuốc lá trước đây, giúp trì hoãn luật cấm quảng cáo UPF cho trẻ em, thuế đường, cảnh báo sức khỏe trên bao bì.

Để bảo vệ sức khỏe, các chuyên gia đề xuất chiến lược kép:

• Giảm quyền lực tập đoàn: Phá vỡ mô hình kinh doanh siêu chế biến bằng cách chuyển trợ cấp nông nghiệp sang thực phẩm lành mạnh; bảo vệ chính sách khỏi can thiệp doanh nghiệp; áp dụng quy định xung đột lợi ích nghiêm ngặt trong nghiên cứu và hoạch định chính sách.

• Huy động phản ứng toàn cầu: Đưa UPF thành vấn đề y tế ưu tiên như thuốc lá; xây dựng liên minh vận động quốc gia-toàn cầu; tăng năng lực pháp lý, nghiên cứu, truyền thông; đảm bảo chuyển đổi công bằng để người nghèo vẫn tiếp cận thực phẩm lành mạnh.

Với người Việt – nơi UPF đang tăng nhanh ở thành thị và nông thôn – bài báo là lời cảnh tỉnh: Chúng ta cần chính sách mạnh như thuế đồ uống có đường, hạn chế quảng cáo junk food cho trẻ em, và giáo dục cộng đồng chọn thực phẩm tự nhiên. Một phản ứng toàn cầu phối hợp là cần thiết để đặt sức khỏe, công bằng và bền vững lên trên lợi nhuận doanh nghiệp./.